Cinéart

INDEX >> ACHTERGRONDEN >> PORTRET ANG LEE

PORTRET ANG LEE
Fijnbesnaard gevoelsmens

Matthias Van Wichelen | 03/02/2008

De 53-jarige Taiwanees woont al een eeuwigheid in de Verenigde Staten. Hij is de ultieme wereldburger die leeft in New York en films maakt in alle uithoeken van onze planeet. Nooit doet hij inhoudelijke toegevingen om een maximaal commercieel bereik te garanderen, toch trekken zijn films een massa volk en maken ze winst, veel winst. Hij zweeft tussen arthouse en megaplex, tussen Azië en het westen. Bijna geruisloos groeide hij uit tot een van de belangrijkste levende filmmakers op aarde. Hij lijkt er een sport van te maken om iedere nieuwe film drastisch te doen verschillen van de vorige. Wat is het geheim van Ang Lee, de polyvalente succesvolle man wiens Lust, Caution nu in de bioscopen draait?

De Taiwanees leerde films maken in New York. Aan de universiteit ontmoette hij Spike Lee. De Aziatische Lee was toen de regieassistent van zijn afro-Amerikaanse naamgenoot die in 1983 afstudeerde met Joe's Bed-Stuy Barbershop: We Cut Heads. Zes jaar later scoorde de Amerikaan een wereldhit met Do the Right Thing. Hij had al Mo' Better Blues, Jungle Fever en Malcolm X gemaakt toen Ang Lee in Taiwan debuteerde met het kleine Pushing Hands. Anno 2008 staat Ang Lee helemaal aan de top van de filmpiramide en glijdt Spike Lee stilletjes weg. In de filmwereld ben je net zo belangrijk als je laatste film succes heeft gehad.

Zijn eerste twee films maakte Ang Lee met geld van de Taiwanese overheid. Hij had zijn droom ooit geld te verdienen met cinema al bijna opgeborgen. Zijn vrouw was net bevallen van hun tweede kind en het paar had nog 26 dollar op de bankrekening toen Lee de aankondiging zag van een Taiwanese filmscenariowedstrijd. Voor het eerst mochten daar ook in het buitenland wonende Taiwanezen aan deelnemen. Ang Lee deed twee scripts op de post. Hij won de eerste prijs met Pushing Hands en de tweede prijs met The Wedding Banquet. Het scenario van The Wedding Banquet lag al een tijdje stof te verzamelen op zijn bureau. Zijn pogingen om het te verfilmen draaiden op niets uit. Amerikanen wilden niet investeren in een Chinese film; Taiwanezen toonden geen enkele belangstelling in een film over homo’s.

Het scenario van Pushing Hands was ook niet nagelnieuw. Het zat al jaren volledig uitgewerkt klaar in Lee's hoofd. Zelfs de komma’s stonden op de juiste plaats. Het idee was al zo lang aan hij rijpen en broeien dat Lee het niet meer op papier durfde te zetten, uit schrik dat zijn baby minder sterk zou blijken dan hij hoopte. De wedstrijd gaf hem dat kleintje duwtje dat hem over de streep trok.

Ang Lee viel met zijn gat in de boter. Bij de Taiwanese overheid werkten op dat moment mensen met verstand van film. Ze stelden voldoende geld beschikbaar voor Lee's eerste twee scenario’s te verfilmen. Ze deden zonder voorwaarden te stellen en in de volle wetenschap dat de kans veel groter was dat de films verlies zouden maken dan dat ze geld zouden opbrengen. Ang Lee debuteerde dus behoorlijk comfortabel als regisseur. Er was geen druk van externe investeerders, hij riskeerde geen persoonlijk kapitaal en – buitengewoon belangrijk - hij kreeg de hulp van Good Machine, het pas opgerichte bedrijfje van James Schamus en Ted Hope.

Schamus en Hope waren gespecialiseerd in de productie van no-budgetfilms in New York. De 350 000 dollar die Ang Lee uit Taiwan had meegebracht, was het hoogste bedrag waar ze tot dan toe mee gewerkt hadden. Pushing Hands is niet enkel het regiedebuut van Ang Lee, het is ook de film die de carrières van Schamus en Hope in een stroomversnelling bracht. In 2002 werd hun bedrijf opgeslokt door Universal Pictures, waar het als onafhankelijke divisie opereert onder de naam Focus Features (dat in 2007 Eastern Promises en Atonement uitbracht en de nieuwe films van Gus Van Sant en de gebroeders Coen producet).

Het tweetal zou met Ang Lee blijven samenwerken. James Schamus als scenarist en producer. Ted Hope vooral als producer. Hun scherpe oog voor talent blijkt uit de mooie lijst met films die ze – telkens voor erg weinig geld – produceten. Brothers McMullen, Happiness en Flirt komen uit de stal van Good Machine. Todd Solondz, Edward Burns en Hal Hartley zijn het producentenduo eeuwige dankbaarheid schuldig.

Ang Lee en James Schamus werken samen als een Siamese tweeling. De Amerikaan schrijft, herschrijft, becommentarieert en verfijnt de scenario’s die Lee vervolgens verfilmt. Bij iedere fase van het creatieve proces zitten Schamus en Lee op elkaars schoot. Hij verandert geen woord zonder dat Lee er weet van heeft. In de twee-eenheid is het Schamus die als scenarist de initiatieven neemt.

Schamus is ook de verkoper, de man die de budgetten losweekt, die de promo verzorgt, de publiciteitscampagnes opzet en zonder vragen te stellen alle wensen inwilligt van Ang-Lee-de-regisseur. Hij is het intellectuele klankbord en de financier, de vriend en de strengste criticus. Het is verdraaid handig dat Lee’s beste vriend de baas is van een invloedrijke studio die deel uitmaakt van een rijk consortium.

Dankzij beschermengel Schamus kan Ang Lee ongestoord zijn gang gaan. Hij mag de films maken die hem echt interesseren, zonder zich zorgen te moeten maken over de financiële en commerciële randzaken. Zo kan hij het zich veroorloven om na de voltreffer Brokeback Mountain een twee uur en twintig minuten durende, in het Mandarijn gesproken spionagefilm te maken die door de pittige seksscènes gegarandeerd een kinderen-niet-toegelaten rating krijgt.

Hoewel zijn loopbaan gelanceerd werd dankzij een scenariowedstrijd is Lee alles behalve een geboren scenarioschrijver. Sterker zelfs, hij houdt er niet van schrijven. Hij gruwelt van de eenzaamheid tijdens het creatieproces, heeft een onredelijke schrik van het lege witte blad. Hij schreef in het begin van zijn carrière enkel omdat niemand anders hem scripts aanbood. Zelf scenario's schrijven was de enige manier om aan de bak te komen. Het was dat of de filmdromen opbergen. Hij viel terug op de onderwerpen die hij goed kende: persoonlijke herinneringen uit zijn familieleven als immigrant in Amerika.

In zijn regiedebuut Pushing Hands verhuist een oude tai-chi meester naar New York. Hij mist zijn zoon en schoondochter, een schrijfster die sinds haar schoonvader bij hen inwoont worstelt met een knoert van een writer’s block. De spanning tussen schoonvader en schoondochter loopt hoog op. De zoon doet het mogelijke en het onmogelijke om de familie niet uit elkaar te laten vallen.

Opvolger The Wedding Banquet speelt zich ook af in het milieu van Taiwanese immigranten in New York. Opnieuw reist een vader af naar New York. Dit keer om het huwelijk van zijn zoon te komen vieren. Hij weet niet dat zijn zoon homo is. Om zijn vader in de waan te laten, zoekt hij een bruidje voor een schijnhuwelijk.

The Wedding Banquet won de Gouden Beer in Berlijn en werd wereldwijd een hit. Ang Lee’s naam was gemaakt, voorlopig als groeidiamant. Na Eat Drink Man Woman promoveerde hij tot grootmeester. Scenario’s schrijven was niet meer nodig. De scripts vielen met bosjes in zijn brievenbus. Hij had maar te kiezen.

Het beste dat Lee en Schamus lazen kregen, is geschreven door Emma Thompson. Zo perfect dat de creatieve tweespan het ongemoeid liet. Zelfkennis is het begin van alle wijsheid. Wat perfect is, moet je niet veranderen. Na drie zeer integere Taiwanese familieportretten veranderde Lee resoluut het geweer van schouder. Hij trok naar Engeland om de klassieke Jane Austen-roman Sense and Sensibility te verfilmen. Emma Thompson had haar levenswerk gemaakt van het project. Ze won een Oscar voor haar briljante scenario. De zes andere Oscarnominaties – onder andere voor de actrices Emma Thompson en Kate Winslet – werden niet verzilverd. Het erelijstje bevat ook de Gouden Beer in Berlijn, twee Golden Globes en drie BAFTA’s.

Zijn eerste Engelstalige film is exemplarisch voor Lee’s manier van werken en denken. Lee noemt zichzelf een eeuwige filmstudent. Een man wiens keuze voor een bepaald project grotendeels afhangt wat hij allemaal kan leren tijdens de opnames. Dat is de belangrijkste reden waarom hij jaren later Hulk maakte. Om te leren omgaan met astronomische Hollywoodbudgetten, om te kunnen spelen met de grote digitale trukendoos die de groene held tot leven moest brengen en vooral om te zien of hij ook aan een summer blockbuster de typische Ang Lee-touch kon geven.

Terug naar Sense and Sensibility. Dat is een oerklassiek kostuumdrama, gebaseerd op een van de beroemdste, meest gewaardeerde en gelezen romans uit de Britse literatuurgeschiedenis. De fine fleur van de Britse acteursgilde - Tom Wilkinson, Kate Winslet, Emma Thompson, Hugh Grant, Alan Rickman, Imelda Staunton en Greg Wise – spelen de hoofdrollen. Very british indeed.

De Taiwanees paste zich razend snel aan. Hij maakte zich het materiaal eigen, alsof hij zelf twee eeuwen geleden opgegroeid is temidden van de verarmde landadel. Dat buitengewone empathische vermogen is opmerkelijk en zijn ultieme sterke punt als regisseur. Als een spons zuigt hij de gevoeligheden van zijn personages op. Hij ontleedt hen tot op het bot, ontmantelt hen, gooit de ballast overboord en voert hen terug tot de essentie. Hetzelfde doet hij met het verhaal. Hij stript het tot hij de bottom line gevonden heeft om het vervolgens te stofferen volgens het Ang Lee-recept: een sterk onderbouwde karakterstudie over outsiders met geheimen en duistere kanten die hen beletten zorgeloos deel uit te maken van de maatschappij. Mannen en vrouwen die strijden voor aanvaarding zonder hun eigenheid op te moeten/willen geven. Voor ze hun vrijheid vinden, laat Lee hen flink bloeden. Dan komt de catharsis. Die stevige psychologische basis vermengt Lee met de elementen die eigen zijn aan het genre dat hij beoefent. Omdat hij zijn personages zo verduiveld goed construeert, kan hij schijnbaar moeiteloos ieder genre aan.

Centraal staat een scherp persoonlijk conflict tussen het hoofdpersonage en diens familie. Het begrip familie mag ruim geïnterpreteerd worden. In Ride With the Devil vormen de Bushwackers Tobey Maguires en Skeet Ullrichs familie. In Sense and Sensibility worden Emma Thompson en Kate Winslet geknecht door de treurige geschiedenis van hun familie en door het simpele feit dat ze van adel zijn. In Chrouching Tiger, Hidden Dragon moet de jonge Jiao Long Yu de banden met haar rijke familie rekken om zich als strijdster te kunnen ontplooien. In Lust, Caution bestaat de familie uit het groepje jonge verzetsstrijders dat de Japanse bezetter bestrijdt.

Lee’s inlevingsvermogen is fenomenaal. De heteroseksuele regisseur maakte met The Wedding Banquet en Brokeback Mountain - twee van de beste homofilms aller tijden. De New Yorker portretteert in Ride With the Devil twee jonge soldaten die geloven dat de zuidelijke troepen de Amerikaanse burgeroorlog gaan winnen. Hij is de Taiwanees die in Lust, Caution een uiterst pijnlijke episode uit de geschiedenis van China belicht. De man die furore maakte met kleinere gevoelige films, maakte ook een van de populairste martial arts films aller tijden: Crouching Tiger, Hidden Dragon.

Plaats en tijd maken hem niets uit. Zijn verhalen, personages en hun problemen zijn universeel. Dat is een mes dat aan twee kanten snijdt. Lee doorbreekt taal- en cultuurbarrières alsof ze niet bestaan. Zijn films zijn succesvol in alle landen waar ze getoond worden en werden bekroond in Australië, Hong Kong, Venetië, Deauville, Toronto, Berlijn, Los Angeles, Taipeh, Mons, Kopenhagen, Boston, Chicago, Las Vegas, Hawaï. Hij wint net zo veel prijzen die uitgereikt worden door vakjury’s als publieksprijzen. Hij slaat de brug tussen het cinefiele en het blockbusterpubliek. Doet jongeren en ouderen kaartjes kopen. Zijn films zijn niet bepaald ingewikkeld. Zijn werk vereist voorkennis noch uitleg achteraf. Wie het niet gesnapt heeft, is ofwel in slaap gevallen tijdens de vertoning of heeft zitten sms’en.

Uit zijn oeuvre blijkt een bewonderenswaardige mensenkennis. Zijn personages zijn echt en puur. Ang Lee exploreert hun ziel en plaatst die nadrukkelijk op de voorgrond. Tegelijkertijd lijkt hij zo weinig van zijn eigen ziel in zijn werk te stoppen. Hij begrijpt en voelt alles perfect aan, zijn psychologische radar laat hem nooit in de steek. Toch is uit een analyse van zijn verzameld werk bitter weinig af te leiden van Lee’s eigen gevoelswereld. Wat wel kan geconcludeerd worden, is dat hij zeer intelligent is, veel belang hecht aan familie en dat hij mensen leest als een open boek. Drie positieve eigenschappen, dat zeker, maar ze zijn niet uniek en absoluut niet spannend. Er zit geen kinky kantje aan Lee, hij heeft geen bizarre obsessies of afwijkingen waar Flair over schrijft.

Hij is clean en beheerst, een fijnbesnaarde zachtmoedige intellectueel die nooit over de schreef zal gaan. Hij kleurt netjes binnen de door hem getrokken lijntjes. In de seksscènes van Lust, Caution duwt hij voor het eerst het gaspedaal wat dieper in. Hoe heerlijk zou het zijn mocht hij zich in een volgende film eens helemaal laten gaan?

Ang Lee is een keurige vent die van nature the middle of the road opzoekt. Pedro Almodóvar en Mike Leigh maken films vanuit de onderbuik. Ze geven zich telkens helemaal. Filmen tot ze leeg zijn, zoals ook bij John Cassavetes en Rainer Werner Fassbinder deden. Lee maakt cinema met zijn hoofd. Hij heeft het over homoseksualiteit, de verloren generatie van de jaren ‘70 in Amerika, Chinese collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog, de Amerikaanse de burgeroorlog. Een mietje is hij niet, maar hij is veel meer geïnteresseerd in de menselijke kant achter zijn verhalen dan in de potentieel provocatieve kant. Het menselijke drama krijgt de voorrang op het politieke of maatschappelijke conflict.

Ook visueel is hij geen durfal en ontbeert zijn werk een tikkeltje eigenheid. Zijn films zien er allemaal goed uit. De Mexicaanse Cameraman Rodrigo Prieto levert zelfs briljant werk in Brokeback Mountain en met momenten in Lust, Caution. Eten is zelden mooier gefilmd dan in Eat Drink Man Woman, het is waar. Wat ontbreekt aan zijn beelden, is dat onmiskenbare persoonlijk cachet dat er voor zorgt dat films door hun cadrage en kleurenpalet in één oogopslag herkenbaar zijn, zoals de films van Wong Kar-wai, Kim ki-duk en Carlos Reygadas.

Hij benadert zijn films als een bouwheer, niet als een architect. Weinigen kunnen een werf beter leiden dan hij. Hij weet zijn opdrachten perfect te kiezen. Hij heeft tot nu toe alleen maar geweldige films gemaakt, met Hulk als uitzondering die de regel bevestigt. Die film is gewoon oké, niet geweldig.

De Taiwanees omringt zich met goede technici en is een meer dan uitstekende spelregisseur. Zijn mensenkennis komt hem niet alleen van pas wanneer hij zijn personages boetseert, maar ook wanneer hij zijn hoofdrolspelers cast. Hij daagt hen uit, prikkelt hen en schotelt hen situaties voor die ze nog niet eerder gespeeld hebben en die ze meer dan waarschijnlijk nooit meer zullen moeten spelen. Hij haalde het allerbeste uit Heath Ledger en Jake Gyllenhaal. Lee zag in hen een geloofwaardig homokoppel met een diep reservoir aan bluesgevoelens. Kevin Kline en Sigourney Weaver speelden in The Ice Storm hun beste rollen van de laatste tien jaar, Christina Ricci was nooit beter.

Chow Yun-Fat zag zichzelf zelfs in zijn kwaadste dromen niet meespelen in een martial arts film. Ziyi Zhang had net de hoofdrol gespeeld in het Zhang Yimou’s bloedserieuze politieke film The Road Home toen Lee haar een zwaard in de handen stopte. De mooie Chinese werd op slag een wereldster, Crouching Tiger, Hidden Dragon een dikke hit.

Filmgeschiedenis heeft Ang Lee al geschreven. Wie zijn films bekroond ziet in Venetië en Berlijn en Oscars wint, heeft zijn plaats in de annalen verdiend. In vergelijking met de echt groten, valt hij toch licht uit. Filmliefhebbers kunnen dwepen met een van zijn films, ontzettend houden van Eat Drink Man Woman en Brokeback Mountain bijvoorbeeld. Ze kunnen onder de indruk raken van Crouching Tiger, Hidden Dragon en Lust, Caution. Fan zijn van Ang Lee zelf, is veel moeilijker, misschien zelfs onmogelijk. Regisseurs die met een grote, trouwe aanhang aan zich weten te binden – Kim ki-duk, Gus Van Sant, Tsai Ming-liang, David Lynch, Lars von Trier, Wong kar-wai, Pedro Almodóvar, de gebroeders Coen en Dardenne – hebben allen een meer uitgesproken persoonlijke stijl.

Ze verlaten meer de klassieke filmpaden, gaan daarbij al eens op hun bek (dat moet ook gezegd) maar ze vernieuwen zichzelf, beïnvloeden hun collega’s, lanceren hun eigen stroming. Lee behoort niet tot die categorie. Hij is een klassieke filmmaker die wordt gewaardeerd en geprezen. Hij is een garantie voor kwaliteit niet voor vernieuwing of verrassing. Klassiek of vernieuwend, spannend of aangrijpend. Het maakt weinig uit zolang hij maar films blijft maken op het hetzelfde hoge niveau van de laatste jaren.