Fail-Safe (c) Columbia

INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

CAMERA OBSCURA
Vijf voor twaalf

Bob van der Sterre | 17/11/2010

Het is behoorlijk vaak vijf voor twaalf in films. Het nemen van dramatische keuzes, van het formaat waar wij gewone stervelingen niets bij kunnen voorstellen, daar gaat het om. In 2012 is het al weer vijf over twaalf. Veel spanning biedt zoiets niet. Daarom staat die film voor mij ver in de schaduw van de psychologische steekspellen in films uit de jaren zestig.

Er zijn wat mij betreft drie films die kop en schouder boven de rest uitsteken. Daar weer ver boven zit Dr. Strangelove, or how we stop worrying and love the bomb. Maar die film van Kubrick is zoveel kop en schouder groter dat het zelfs te groot is voor deze rubriek.

Sorry joh
Fail-safe is een verontrustend punt in een vliegroute waarna de betreffende piloot niet meer mag terugkomen op genomen besluiten. Schijnt voor de veiligheid te zijn bedacht. Maar het is ook wel vragen om moeilijkheden, zoiets, ook al zeggen de ontwerpers dat het echt niet fout kan gaan. Maar de Titanic kon ook niet zinken!

In de film vliegt een bommenwerper richting Moskou en passeert het fail-safe-punt door een ongelukje. Dan moet de Amerikaanse president de baas van het centraal comité bellen en zeggen: Sorry joh, we gaan Moskou bombarderen. Maar het was per ongeluk hoor!

Het is aardig om het verschil te bekijken tussen twee films die tegelijk uitkwamen en precies hetzelfde onderwerp aanpakten. Fail-safe (1964) is de rechttoe rechtaan spanningsfilm, terwijl Dr. Strangelove met stijl en humor naar het onderwerp kijkt. Fail-safe maakt daarom de beste beurt bij mensen die niet zoveel op hebben met filmkunst, waar Dr. Strangelove meer op het lijf is geschreven van de mensen die iets anders willen dan het gewone. Niet voor niets begon regisseur van Dr. Strangelove, Stanley Kubrick, nog een rechtszaak tegen Sidney Lumet, regisseur van deze film.

Het verhaal van Fail-safe is me wel iets te kaarsrecht. Het is nogal wiedes dat de president van Amerika zweterig zal worden en dat ze heen en weer bellen, elkaar smekend om vertrouwen, wat heel moeilijk gaat, want aan beide kanten zijn er genoeg mannen die zeggen dat dat vertrouwen stom is om te geven.

Waar Fail-safe het wel van moet hebben, is de enorme spanning, die ervoor zorgt dat je geen telefoon opneemt tijdens de film, geen bezoek aan de wc brengt, de vuilniszak niet buiten zet. En achteraf kun je vrolijk discussiëren over de geloofwaardigheid van het offer dat president Henry Fonda doet.

Ratelende lichtbalk
Dr. Forbin was de maker van ook al zo’n briljante uitvinding in Colossus: The Forbin project (1970): een computer die boven de wet staat, die vrede kan opleggen, rationeel beslissingen kan nemen, en op eigen houtje kernwapens kan sturen.

Live op tv wordt Colossus getoond. Het gaat meteen mis. In plaats van een intelligent gesprek eist Colossus een gesprek met de supercomputer van de Russen. Dat doet hij via dwingende teksten op een lichtbalk die als een malle ratelt (het is natuurlijk 1970, men was toen onder de indruk van ratelende lichtbalken). Het zal niet de laatste eigenzinnige boodschap blijken van de supercomputer. Bij weigering stuurt hij raketten naar waar hij ook maar zin in heeft.

Colossus heeft wel wat weg van Fail-safe, ook een foutje in het systeem, ook paniektelefoontjes met de Sovjet-Russische regering. Aan I, Robot, Tron, en 2001 a Space Odyssey kun je ook denken.

Politici zijn niet zo snugger maar het lot van de hele wereld leggen in machines die ze amper kennen? Met dit idee heb ik wel een beetje moeite. Waarom ook geen control-alt-delete-knop ontworpen?

Toch vond ik het wel goed gedaan, dankzij de hoofdrol van Eric Braeden, die Charles Forbin speelt. Hij speelt hem kalm, prettig. Het vreemde is dat hij enorm intelligent is maar ook de maker van de aller slechtste uitvinding van de mensheid, die hem zelfs uit verveling – niets menselijks is hem vreemd – gaat gijzelen. Aan het einde wordt Charles Forbin dan ook een beetje boos.

Telegramberichtjes
In The Bedford Incident (1965) zit een Amerikaanse kruiser, The Bedford, in de poolzone achter een Sovjet-Russische onderzeeër aan. Hier zien we ook weer een beklemmende ruimte waar alle grote piefen zich ophouden, alleen is dat hier de brug van de kruiser, waar de grote keuzes worden gemaakt. Een incident, daarmee de Derde Wereldoorlog, hangt in de lucht.

Op dit schip zijn ook aanwezig: een opdringerige journalist (Sidney Poitier), een Duitse onderzeebootkapitein (Eric Portman), en een vriendelijke dokter (Martin Balsam). Deze drie delven het onderspit in de strijd om populariteit met kapitein Finlander (Richard Widmarck). De bemanning van de kruiser The Bedford gaat voor hem door het vuur, evenals Donald Sutherland in zijn eerste serieuze rol.

In deze film is het de Navo die bepaalt wat mag. Je mist zodoende de gestresste Amerikaanse president van de andere films. Dat was eigenlijk heel modern gedacht in 1965. Dat bepalen doet de Navo met indrukwekkende telegramberichtjes als 'Wait'. Kapitein Finlander is niet zo dol op zulke berichtjes. Wachten op Russische onderzeeërs zit niet in zijn aard. Hoe ver gaat loyaliteit?

De film zou saai zijn als het spel van de karakters niet zo dynamisch was. Neem nou Richard Widmarck. Hij speelt enorm krachtig de gelouterde, eigenzinnige, harde kapitein Finlander. Iemand beschreef zijn leiding als fascistisch. Dat is treffend. Hij is al net zo blind voor opmerkingen van anderen als zulke mensen.

Je kunt op je vingers natellen dat zulke spannende situaties zich echt rondom Groenland en IJsland hebben afgespeeld. De koude oorlog duurde immers ruim veertig jaar. Volgens sommigen heeft dit feit ook echt plaatsgevonden, maar dan andersom: Sovjetjagers achter een Amerikaanse onderzeeër aan. Dat was vermoedelijk niet nobel genoeg voor Hollywood.

Het is wachten en stilzitten wat je moet doen als kijker, net als de mensen op de boot. Dat geduld wordt beloond. Wat durfden ze toen nog films te eindigen!