Silent Running: schaamlapje om ongebreideld te kunnen experimenteren met speciale effecten. (c) Universal

INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

DE EERSTE KEER
Silent Running – Anders gaan leven

Hans Dewijngaert | 02/01/2012

In het begin schiep God de hemel en de aarde, maar Douglas Trumbull zorgde voor de ruimteschepen die ertussen vliegen. Zonder Trumbull geen 2001: A Space Odyssey, Close Encounters of the Third Kind of Blade Runner. De effectenmagiër stond ook zelf achter de camera’s. Van Brainstorm (1983) en de Back to the Future ride (1991) bijvoorbeeld.  Zijn debuut Silent Running (1972) is een merkwaardige ecologische sciencefictionparabel.

De openingsbeelden van de film hebben meteen iets Bijbels, want het lijkt wel of Adam zelf ronddwaalt door de tuin van Eden. De bloemen ontluiken, de eekhoorntjes en konijntjes dartelen in het rond. Helaas: we bevinden ons niet aan het begin van alles, maar aan het einde. In een onbepaalde toekomst is alle fauna en flora op aarde uitgestorven. Over Kyoto-normen en klimaatconferenties hoeft niemand zich nog zorgen te maken.  

Wat nog aan groen bewaard is gebleven, cirkelt rond in de ruimte. Het ruimteschip USS Valley Forge bevat zes grote wouden in speciaal uitgeruste broeikassen. Die worden al acht jaar als een toegewijd tuinman onderhouden door Freeman Lowell, bijgestaan door zijn drie niet zo bijster in ecologie geïnteresseerde synthetisch voedsel kauwende medeastronauten.

Groen gedachtengoed
De premisse van Silent Running is zo gek nog niet, al moet je je wel over de bizarre aankleding van de film heen tillen. Dat mag je gerust letterlijk nemen. Lopen de astronauten niet rond in een soort formule-1 pak, dan hijst Freeman zich in de tuin wel in zijn wijd openvallende kamerjas. Aan Bijbelse connotaties geen gebrek. Noah trotseerde met zijn Ark de Zondvloed; Freeman buldert met zijn Valley Forge roekeloos doorheen de riskante ringen van Saturnus.

Noah en Freeman delen een gemeenschappelijk doel: overleven in een dolgedraaide wereld. Dat lijkt Freeman aanvankelijk wel te lukken, tot hij bevel krijgt van de aarde om de broeikaskoepels op te blazen en terug te keren naar moeder aarde. Waarom ook al die moeite? Afgaande op de krakende berichten die hij ontvangt, is alles daar beneden beter dan ooit. De zon schijnt en van werkloosheid of armoede is geen sprake meer. Hoe ze er overleven zonder de zuurstof van bos en gaard, laat Silent Running gemakshalve in het ongewisse.

Het spreekt voor zich dat Freeman zijn groen gedachtengoed niet zo snel opgeeft. Terwijl zijn medereizigers zich vooral onledig houden met pokeren, kaarten en rondsjezen in de speciale ruimteracers, ontvouwt zich in zijn hoofd een plan. Hij vermoordt zijn crew, herprogrammeert de ruimterobotten en misleidt de anonieme stemmen aan de boordradio.

Het probleem is alleen: wat wil Douglas Trumbull daar allemaal mee zeggen? Is Silent Running inderdaad een ecologische waarschuwing voor de mens die zijn eigen lot aan het verknoeien is? Dat lijkt erop. Voor Freeman zijn bloemen en bomen belangrijker dan mens en aarde. Hij gaat letterlijk en figuurlijk tot het uiterste.

Warrige boodschap
Maar dan neemt de prent een vreemde wending. Groene vingers of niet, Freeman begint plotseling zijn medepassagiers te missen en krijgt wroeging. In een wanhopige poging het gemis aan menselijk contact te herstellen, geeft hij de robotten (in werkelijkheid gespeeld door dwergen, wiens benen geamputeerd waren) namen en begint hij met hen te converseren, te biljarten en poker te spelen. Bedoelt Trumbull dan net het omgekeerde van wat we eerst dachten? Dat zoveel fanatisme ook nergens goed voor is?

Het maakt niet zoveel uit. Vergeet de warrige boodschap die er achter Silent Running steekt. Vergeet meteen ook maar de twee tenenkrommende ballades die tijdens de film door Joan Baez gezongen worden: het melige titelnummer Silent Running en het nog meligere Rejoice in the Sun. Terwijl de liedjes gezongen worden, krijgen we flauwe beeldmontages van bomen, bossen en wouden.

Zoveel verhaaltechnische onzin doet vermoeden dat regisseur Douglas Trumbull daar helemaal niet in geïnteresseerd was. Voor hem was Silent Running een schaamlapje om ongebreideld te kunnen experimenteren met speciale effecten. Trumbull had in 1968 de monden doen openvallen met de effecten voor 2001: A Space Odyssey. De effecten voor Silent Running zijn zo mogelijk nog indrukwekkender. Zeker als je beseft dat de film met zijn één miljoen dollar eigenlijk een koopje is. De film kaderde in een reeks independents die Universal begin jaren zeventig door jonge talenten liet ontwikkelen, het succes van Easy Rider (1969) indachtig.

Maar Trumbull schraapte het onderste uit de kan. Hij liet een deel van het werk verzetten door overijverige studenten, waaronder modelmaker John Dykstra, op dat moment een jonge snaak van 25. Wie vandaag Dykstra zegt, die zegt Star Wars, Star Trek, Batman, Spider-Man en X-Men. De leerling overtrof de meester, zonder die daarvoor het schaamrood op de wangen te bezorgen.

Trumbull maakte voor de interieuropnames van het ruimteschip gebruik van een oud vliegdekschip dat voor Long Beach in Californië lag, maar imponeerde vooral met zijn acht meter lange schaalmodellen. Die schuiven dan ook geen tien, twintig, maar misschien wel honderd keer door het beeld. Van zoveel ouderwets vakmanschap krijg je geen genoeg. Trumbull  had een half jaar nodig om de schaalmodellen in elkaar te schuiven. Wie wel eens een modelbouwvliegtuigje in elkaar steekt, weet hoeveel geduld daarvoor nodig is.

Botanische bezigheden
Eigenlijk spelen de effecten de hoofdrol in Silent Running, maar dat zou toch te weinig eer betekenen voor Bruce Dern. Dern speelde in de jaren zestig vooral slechteriken in groezelige B-films van Roger Corman, maar kon zich met Silent Running bewijzen als een ernstig acteur.

Hij speelt de rol van Freeman op z’n jaren zeventigs: met veel pathos en zin voor overacting. Als een theateracteur op de planken vergroot hij elke emotie dubbel en dik uit. Het helpt niet dat het scenario hem maar weinig meer om handen geeft dan zijn botanische bezigheden, tot hij als een soort Jack Torrance in space langzaam gek wordt van eenzaamheid.

Toch wint hij in al zijn groene naïviteit onze sympathie. Freeman wil niets liever dan geruisloos door de ruimte klieven, net zoals een duikboot dat op de bodem van de zee kan doen: doodkalm en veilig voor de buitenwereld. Dat is hem natuurlijk niet gegund. Het eindbeeld van de prent is magistraal. We zien Lowell door het raam van het ruimteschip terwijl de camera steeds verder wegglijdt tot het schip niet veel meer is dan een stipje in de oneindige duisternis. En - onvermijdelijk - een luide knal volgt.