INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

CAMERA OBSCURA
De dood herleefd

Bob van der Sterre | 01/09/2012

De dood is moeilijk, in films. Hij komt vaak voor maar toch meestal als figurant: de kankerpatiënt die sterft; de makker die voor de actieheld is gedoken en in zijn armen overlijdt. De tv-serie Six Feet Under gaf het onderwerp de ruimte die het verdiende. Maar er waren hiervoor al een paar pioniers geweest die de dood als hoofdpersoon hadden, zwartwitfilms; dat kan bijna niet anders met dit stemmige onderwerp.

In The Loved One (1965, naar een roman van Evelyn Waugh) wordt medewerkster van een begrafenisonderneming Aimée Thanatogenous door drie mannen tegelijk begeerd. Dichter Dennis Barlow, professioneel balsemer Dr. Joyboy, en de steenrijke baas van de onderneming, the blessed reverend. Ze zijn alledrie, tja, hoe zullen we het zeggen, een beetje vreemd.

Dood is handel, in Waughs satirische roman. Dat wordt verbeeld door een formidabele begraafplaats in Hollywood genaamd Whispering Glades. Reusachtige beelden, geluidseffecten, balsemkunstenaars, gigantisch park. Dit is de geslepen doodsindustrie.

De vraag is of het park bestaat voor de doden, of voor de machtswellustige baas ‘blessed reverend’ Wilbur Glenworthy. Concurrent van deze instelling is de Happy Hunting Ground pets' memorial, de ‘platte’ versie van Whispering Glades, en daar werkt Dennis Barlow. Het verschil: hier gaat het om dode katten, apen, honden.

Het voortreffelijke zit hem in de aparte karakters – niemand is echt sympathiek maar ook niemand echt onsympathiek. Op dit smalle pad tref je doorgaans niet veel filmkarakters. Maar in deze film is zelfs het aardigste karakter in deze film, Aimée, een beetje maf. De vraag of ze iemand moet huwen of niet, legt ze neer bij ‘goeroe Brahmi’ (een dronken journalist). En ze woont kalmpjes in een huis dat elk moment dreigt te verzakken. En ze gelooft kritiekloos in alles wat de blessend reverend zegt.

De satire zit hem vooral in de vernieuwingsdrift in de dodenwereld. Kun je daarin vernieuwen? Wat dacht je van doden de ruimte in schieten? Spektakel en een met de ruimte. ‘Maar wat als twee doden tegen elkaar botsen in de dampkring?’ vraagt Barlow. Hij is een doemdenker, hij moet zwijgen.

De filmstijl is heerlijk smeuïg; het acteerwerk van diverse intussen vergeten helden (Liberace, Robert Morley, Robert Morse, Jonathan Winters) is net zo smakelijk, en het Britse karakter verhindert de film – waar dan ook – om braaf te worden.

Vloeiend effect
In Cremator (1969) werkt Kopfrkingl in de jaren dertig in Tsjechië in een crematorium. Zijn favoriete boek: het Tibetaanse boek van de dood. Hij heeft vrienden, waaronder een nazistische Oostenrijker, die het maar verdacht vindt dat hij een halfjoodse vrouw heeft.

De filmstijl van Cremator zal zelfs doorgewinterde cinefili verbazen. Dat is te danken aan de gewaagde en speelse montage, die de film een vloeiend effect geeft. Eén woord en het decor verandert à la seconde. Een inventieve trucendoos met veel licht- en glaseffecten. Er is geen overdaad; zo blijft het interessant.

De dood komt onverwacht de film inrollen, zoals in het echte leven. ’Vijfenzeventig minuten duurt het voor een lichaam verast is’, legt Kopfkringl geduldig uit bij een rondleiding door zijn crematorium. Hij laat de vlammen zien waarin gecremeerd wordt, een stapel urnen, de kisten. ‘De ziel is daar niet meer, maar bevrijd, en verhuisd naar een ander lichaam.’

Kopfkringl is meer dan griezelig – met zijn zangerige, hypnotische stem, en een gezicht van een Amerikaanse tv-dominee. Rudolf Hrusínský speelt zijn rol verbluffend. Steekt kammetjes door de haarbossen van mooie jonge levenloze lichamen; daarna door zijn eigen haar. Als hij lichamen op sterk water ziet, knippert hij niet eens met zijn ogen. Hij is immers kenner van de dood; voor hem geen angsten meer. Geen wonder dat later in de film hij een beetje gaat doordraaien.

De film doet denken aan het betere werk van Fellini, maar een stuk duisterder. Je moet wel even goed gaan zitten; dan is er geen ontsnappen meer aan deze technisch volmaakte trip vol subtiele zwarte humor. Halverwege besluit je dan al om van deze montagewonderen een tweede keer uitgebreid te gaan genieten.

Postmortaal sadisme
De film After Death (1915) is na bijna honderd jaar een ironische titel geworden want alle acteurs zijn intussen gestorven – zelfs de meeste mensen geboren in dit jaar zijn dat. Film troost op die manier grandioos onze eigen sterfelijkheid. Deze troost komt uit de handen van Yevgeni Bauer (naar een verhaal van Toergenjev), en is gered uit de moerassen van filmgeschiedenis door een Brits filmarcheoloog

In de film raakt Andrei op een feestje geboeid door een actrice, Zoia Kadmina. Hij doet toch zijn best haar te ontwijken. Waarom toch? Ziet hij niet dat hij haar verdriet geeft? Tijd verstrijkt en hij vergeet haar. Tot hij plots over haar overlijden leest in de krant. ‘Het wordt gezegd dat een onbereikbare liefde haar hiertoe heeft gedreven.’

Oei! Hij begint over haar te dromen, dat ze naast hem staat in de kamer, dat hij haar ziet in het korenveld. Hij krijgt haar dagboek van haar familie. Daarin leest hij dat hij haar lot bezegelt: toont hij verliefdheid, dan is het goed, toont hij het niet, dan houdt het leven op. Wat een complex laat ze deze man met terugwerkende kracht meezeulen! Is dat postmortaal sadisme?

Hoe dan ook, Andrei wil alles van haar weten. Ze komt gelukkig af en toe langs in zijn dromen. Zijn het wel dromen? Een relatie met de geest van een overleden persoon is nog niet zo eenvoudig, maar Andrei wordt er wel gelukkig van. En ook zijn overleden moeder komt langs.

Technisch is deze film uit 1915 verre van volmaakt; maar wat je verwacht je ook van honderd jaar oude special effects? Toch maakte Yevgeni Bauer met dit zwijgende sterven een fraai portret van spijt over de keuzes die een mens maakt tijdens het leven.

Eerdere afleveringen:
CAMERA OBSCURA - Treinen in actie
CAMERA OBSCURA - Geheimzinnige filmpjes
CAMERA OBSCURA - Schurken achter het stuur