INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

THEMA - UIT DE KUNST
Gelkapsels in zestiende-eeuws drama

Bob van der Sterre | 05/07/2013

Caravaggio, een heetgebakerd kunstenaar met een bizar leven, verdient een spectaculaire verfilming. We moeten het nog steeds doen met een verfilming van Derek Jarman uit 1986. Hoewel behoorlijk eigenzinnig, heeft de film net zoveel met de kunstenaar te maken als pak hem beet de Da Vinci Code met Leonardo da Vinci. In dit artikel bekijken we ook andere films over de renaissanceperiode.

Caravaggio heeft een virus te pakken en ligt op sterven. Hij kreunt en zijn handen worden vastgehouden door zijn beste vriend. Ondertussen beleeft de kunstenaar flashbacks naar de belangrijkste momenten en personen in zijn leven. Vooral de relaties met zijn modellen komen hem voor de geest, zoals Ranuccio en Pipo.

Hoezo eigentijdse verfilming? In deze Caravaggio (1986) leunt de renaissancekunstenaar tegen een vrachtwagen, horen we een radio in een bar, wordt een restaurant verlicht door gloeilampjes, tikt iemand op een typmachine, en zijn de gegelde kapsels identiek aan de modekapsels van de jaren tachtig. Regisseur Derek Jarman maakte met In The Tempest (1979) ook al een eigentijdse variant van het Shakespeare-verhaal.

Deze Caravaggio is relaxed, rookt af en toe een beetje, oogt somber en uitgeblust; zijn beroering vindt vooral van binnen plaats. Niets is verder verwijderd van de echte Caravaggio: een temperamentvolle vent wiens bloed altijd op overkoken stond als hij niet schilderde, maar die blijkbaar ook zijn agressiviteit kon vertalen naar diepgevoelige schilderijen, die bolsteren van zinderende, uitdagende passie.

Trailer van Caravaggio.

Jarman maakt een homo-erotisch en Pasolini-achtig verhaal van de kunstenaar. Het gaat om een driehoeksverhouding tussen Caravaggio en twee modellen. Jarman, die zelf ook homoseksueel was, focust op mannenspieren, onder andere die van Sean Bean.

Hij laat de jonge Caravaggio onder de hoede komen van kardinaal Del Monte – die de kunstenaar duidelijk ook waardeert om andere dingen dan zijn kunst. Verder komt er de meest gay-achtige paus voor die ooit in film is gesignaleerd. Kortom: een en al mannenromantiek.

Er is wel een vrouw aanwezig, en niet minder dan Tilda Swinton in haar filmdebuut. Ze ziet er schattig en vrolijk uit; heel anders dan de keiharde tante waarin ze intussen is geëvolueerd als actrice. Maar van een of andere chemie met Caravaggio – wat je zou verwachten – is geen sprake. Ze is beeldvulling voor de romantiek tussen de mannen.

Caravaggio stond er inderdaad om bekend om van twee walletjes te eten. Sommige van zijn doeken laten jongemannen inderdaad zien in posities die eerder sensueel zijn dan heilig. Maar zijn duels en ruzies gingen altijd om vrouwen.

Caravaggio, kun je gerust zeggen, is geen film over Caravaggio. Ja, hij gaat over een kunstenaar, maar dat is denk ik dan Derek Jarman, en hoe hij omging met de Britse kunstscene van de jaren tachtig. Anekdotes uit zijn eigen leven worden vermengd met die van de Italiaanse kunstenaar. De beroemde moord die Caravaggio eens pleegde, wordt hier bijvoorbeeld op een heel andere manier verteld.

Is het erg dat de regisseur Caravaggio gebruikt om zijn eigen verhaal te vertellen? Het is een artistieke keuze die je kunt respecteren of niet. De vrijheid die Jarman neemt, dwingt ook respect af. De film brengt leven in een uitgeleefd genre als die van de kunstenaarsbiografie. En hij ging niet over een nacht ijs. Maar liefst zeventien keer herschreef hij het script.

Meer moeite heb ik met de gedateerde look and feel van een jaren tachtig drama. Veel bruin, traagheid, pauzes. Terwijl juist Caravaggio zich leent voor een explosieve, snelle, smerige film. Danny Boyle, Jan Kounen, eventueel Guy Ritchie. Wat zouden die ervan maken?

Renaissance en cinema: slecht duo
Een zoekopdracht naar namen van renaissancekunstenaars op imdb.com levert alleen maar karakters op van de Teenage Mutant Ninja Turtles. Opmerkelijk dat renaissance en cinema zo’n slechte combinatie zijn. Je vraagt je af waarom. Het was een tijd van voortdurende oorlogen, bloederige heersers, almachtige pausen, romantiek die over lijken gaat, en superieure cultuur. Wat wil je nog meer in cinema?

Er is wel degelijk een handjevol speelfilms, zoals The Agony and The Extasy uit 1965. Met Charlton Heston die in plaats van een getergde Ben Hur nu een getergde Michelangelo speelt, versus Rex Harrison als ontevreden Paus Julius. De film (regie: Carol Reed) is naar de roman van Irving Stone, die ook verantwoordelijk was voor Lust for Life, een roman over Van Gogh, met Kirk Douglas. Verwacht in beide gevallen een uitvergroting van artistieke heldhaftigheid.

Er zijn diverse films over de renaissance, maar dan zonder kunstenaars. Een voorbeeld is Dangerous Beauty (1998). De film is een hoogromantisch verhaal over een renaissancevrouw in de hoogtijperiode van Venetië die courtisane wordt, maar natuurlijk verliefd is op een man met wie ze niet mag gaan. Glimmende, gedateerde filmstijl, en Jeroen Krabbé, maar ideaal om een beeld van Venetië ten tijden van de renaissance te krijgen.

De Borgia’s
De Borgia’s – de machthebbers in renaissance Florence – zijn al jaar en dag inspiratiebron voor veel filmmakers. De eerste Borgia-verfilming dateert al weer uit 1922, met Conrad Veidt als Cesare Borgia. In 2006 waagde Antonio Hernández een Spaanse poging in Los Borgia.

Trailer van Los Borgia.

Lucrezia en haar seksleven inspireerde veel filmmakers. Van Lucrezia Borgia, l’Amante del Diavolo (1968), tot de bravere versie Le Notti Di Lucrezia Borgia (1960), waarbij de Britse actrice Belinda Lee voornamelijk halfbloot rondloopt. Deze actrice stierf al op haar zesentwintigste en had een leven van affaires met jan en alleman, waaronder iemand die aan het Vaticaan was verbonden. Hoe toepasselijk.

Het jaar 2011 is een druk jaar voor de Borgia’s in cinematografische zin. Er verschenen nota bene twee tv-series over de Borgia’s. Een Britse van Neil Jordan (The Borgia’s) en een Frans-Duitse van Tom Fontana (Borgia). En alsof dat niet genoeg was, maakte Mike Figgis nog een korte film over Lucrezia. De intriges van de Borgia’s zijn mooi materiaal voor tv-series, dat begrijp ik. Maar de kunstenaars zelf komen er overal bekaaid af.

Volgend jaar komt The Secret of Botticelli uit. Een Italiaanse film met Engelstalige acteurs, over een moord in het paleis van de Medici die schilder Sandro Botticelli gepleegd zou hebben. Je ziet het al voor je: spannend gedoe in donkere paleizen. Kunst? Bijzaak.

Arrogante ijdeltuit
De kunstenaars van de renaissance zijn beter vertegenwoordigd in documentaires. Een klassieker is The Titan: Story of Michelangelo, een Zwitserse productie uit 1950, maar daar is helaas moeilijk aan te komen. Een andere klassieker is er eentje om even voor te gaan zitten op een winterdag: The Life of Leonardo da Vinci (1971), een Spaans-Italiaanse productie van vijf uur. Een afwisseling van speelfilm en toelichtingen van een man in pak met stropdas en een dikke bril die al babbelend langs renaissance-arbeiders loopt. En in 1975 deed kunstcriticus Robert Hughes ongeveer hetzelfde. Ook hij maakte een documentaire over Caravaggio, die ongeveer anderhalf uur duurt.

Een soortgelijke productie is Superquark, een drie-en-een-half uur gedramatiseerd verhaal uit 1995. Ook een Italiaanse productie, ook dezelfde afwisseling. De wetenschappers lopen nu rond in een destijds hip virtual reality-decor, wat mij vooral doet denken aan games als Doom en Quake; niet de juiste associatie voor een film over Michelangelo, denk ik.

Mooi allemaal maar kan het niet wat korter? Ja, dat kan dus, zoals de documentairereeks The Power of Art (2004) bewijst, een reeks video-essays van historicus Simon Schama over beroemde kunstenaars. Vijftig minuten per aflevering. Beknopt, wel interessante feiten.

Deze verhalen worden voorzien van echte acteurs die veelal monologen houden. Paul Popplewell speelt een veel overtuigender Caravaggio dan Nigel Terry in Jarmans versie. Andy Serkis speelt Vincent van Gogh in een andere aflevering. Beiden nogal over the top – maar het is meer waarheidsgetrouw.

Dezelfde truc wordt toegepast in de serie Medici: Godfathers Of The Renaissance (2004) van Ross King. In de serie wisselen we pratende historici af met geënsceneerd acteerspel. Informatief en leerzaam. Nadeel is dat de serie een dermate sinister voice-over heeft dat je gaat denken dat Grima Wormtongue uit Lord of the Rings de reeks heeft ingesproken.

En ook in The Divine Michelangelo (2004). Daaruit blijkt de beroemde kunstenaar een arrogante ijdeltuit, een fraudeur en een leugenaar te zijn. Na een klap op zijn neus kreeg hij een obsessie met perfectie van zijn sculpturen. Hij is ronduit kleinzerig richting zijn concurrentie (vandaar de klap). En hij trachtte een slapende cupido er oud uit te laten zien om geld te verdienen.

Maar hij was natuurlijk ook een meesterlijk kunstenaar. Dat leer je vooral omdat de makers Michelangelo’s producties proberen na te doen met de middelen die hij destijds tot zijn beschikking had. Hoe haalde hij het marmer uit de groeven? Hoe beitelde hij het stuk? Hoe wordt een David vervoerd naar het centrum van Florence? Rollend op boomstammen dus. En hoe schilderde hij de Sixtijnse kapel (een opdracht die hij niet eens wilde)? Door een soort houten brug in de lucht te bouwen. Zijn eigen idee.

Prima films maar wel heb ik erg veel moeite om bijvoorbeeld Caravaggio en Michelangelo een soort Oxford-Engels te horen praten, terwijl er zo uitbundig is gelet op alle andere details. Het lijkt echt nergens op. Ik begrijp dat ze flink wat kostuums hebben liggen daar aan de andere kant van het kanaal, en dat geeft hen voorsprong, maar is het echt zo moeilijk om een goede Italiaanse acteur te vinden?

Vermakelijke docureeks
Een ander type documentaire is The Death of Caravaggio (2001), waarin kunsthistoricus Andrew Graham-Dixon naar Italië vertrekt om uit te zoeken hoe het nu echt zit met de dood van Caravaggio. De kunstenaar vluchtte naar Napels, Malta, Sicilië en Rome en Graham-Dixon volgt zijn route.

Het is een bizar verhaal van een familieclan die achter hem aanzit (hij had een familielid vermoord in een duel na een tenniswedstrijd), een Maltese ridderorde die achter hem aanzit want hij had daar ruzie gemaakt, en de pauselijke staat die achter hem aanzit, hoewel hij hen niets aangedaan – maar achter Caravaggio aanzitten was nou eenmaal een populaire bezigheid in die tijd.

The Death of Caravaggio.

Graham-Dixon ontmoet allerlei specialisten in Italië, bezoekt archieven, denkt na in zijn hotelkamer. Sterk moment: als hij vraagt of de artisjokken in boter of in olie zijn gebakken. Dit zal menig kijker ontgaan, maar toen Caravaggio dit ooit zei tegen een serveerder, en een antwoord kreeg wat hem niet beviel, sloeg hij erop los. Het tekende zijn temperamentvolle inborst. Graham-Dixon houdt zich gelukkig in.

Andrew Graham-Dixon is ook maker van de net zo vermakelijke docureeks Renaissance (1999), en Travels With Vasari (2008), de schrijver/kunstenaar uit de renaissanceperiode. Het is een publiek geheim dat de BBC als geen ander interessante feiten weet te koppelen aan vermaak, zonder dat het ook maar ergens plat wordt. In dat genre is Graham-Dixon weer een van de betere; het is niet moeilijk om zijn docu’s aan te zetten en niet meer uit te zetten. En: hij interviewt de Italianen in het Italiaans. Hoe on-Brits is dat!