INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

THEMA - UIT DE KUNST
Pop-art tot de tiende macht

Bob van der Sterre | 19/07/2013

Thierry Guetta is een Fransman die in Los Angeles een tweedehands kledingzaak heeft. Via via ontmoet hij een street art-kunstenaar en hij – notoir allesfilmer – springt bij en filmt alles. Meer street art-kunstenaars laten zich filmen. Een idee voor een documentaire is geboren. Maar er is iets loos. Guetta zal niet rusten voor hij alle kunstenaars heeft gefilmd. Hij ontmoet er veel. Maar er ontbreekt er een: Banksy, die intussen wereldberoemd is geworden met zijn ironische street art.

Exit Through The Gift Shop (Banksy)

Als Banksy op een dag in Los Angeles een assistent zoekt, laat Guetta alles uit zijn handen vallen en racet naar hem toe. Banksy laat vervolgens Guetta toe om ook filmpjes van hem te maken – hoewel hij uit gewoonte zijn gezicht niet laat zien.

Later wordt Guetta in Londen uitgenodigd. Hij filmt hoe getuigen reageren op een vers kunstwerk van Banksy. Guetta is dan ook degene die mee mag naar Disneyworld als Banksy daar een statement voor Guantanamo Bay ophangt. Een spannende undercoveroperatie die maar net goed afloopt.

De documentaire? Uit de enorme collectie bandjes monteert Guetta er maar op los. De film blijkt ‘een afzichtelijke rommel van trailers’, aldus Banksy. Hij probeert te redden wat er te redden valt.

Guetta is er dan al lang niet meer mee bezig; door het virus aangetast, wil hij nu zelf street art-kunstenaar worden. Zijn alter ego is Mr. Brainwash en hij neemt een tweede hypotheek om het project te financieren. Quotes van andere street art-kunstenaars – die zijn werk niet kennen – gebruikt hij om reclame voor zichzelf te maken.

Hij blijkt een verschrikkelijk kunstenaar. Hij maakt niet eens zijn eigen kunstwerken, heeft geen regie over het project, loopt zijn eigen organisatie in de weg, verprutst interviews. Gaat dat nog goedkomen of gaat de goede man failliet?

Trailer van Exit Through The Gift Shop.

Dit zien we allemaal – voor de duidelijkheid – in een échte documentaire. Die documentaire zou over Banksy gaan maar gaat over Guetta; omdat die, volgens Banksy zelf, ‘een stuk interessanter’ is dan hij. En toch, met Banksy als rode draad in deze docu zien we vermakelijk gemonteerde fragmenten van zijn hoogtepunten, zoals Barely Legal, een expositie in L.A. in 2006, met de beschilderde olifant, en de geheime operatie in Disneyland.

Ruisdael
De belangrijkste vraag die de film oproept is: is dit echt? Mr. Brainwash heeft immers een eigen website, nietwaar. Zegt dat niet genoeg? Daarop staan filmpjes uit 2010 over hem – gemaakt door de LA Times. Alle bewijs geleverd. Dit is echt.

Wat we bij Banksy niet moeten vergeten, is dat Banksy een kunstenaar is. Deze documentaire voor waar aannemen, is bijna zeggen dat het belangrijker is dat de echte luchten mooier waren dan het doek van Van Ruisdael zelf. Wie zegt bijvoorbeeld dat Banksy een eenling is? Wie zegt dat de andere street art-artiesten in de docu niet meedoen aan een theater?

Maar de twijfel slaat toe. Je kunt zelf op YouTube een filmpje vinden waarbij drommen mensen in de rij staan om naar de Londense Mr. Brainwash-expo te gaan. Dit is zo echt als wat. Wat is daar dan te zien? De paus met zonnebril op. Een grote aap die met een spuitbus schrijft: Follow your dreams. Darth Vader en de tekst: May the art be with you. Salvador Dali met een spuitbus van Campbell’s op zijn schouder (de gekopieerde soep van Andy Warhol).

Letterlijk derderangs pop-art. Een YouTube-comment vat het goed samen: “De wereld wil bedrogen worden, dus laat het bedrogen worden.” En toch werkte het: de werken vlogen weg. Ja, in feite zie je een fletse kopie van Banksy zelf!

Je hoeft er dan niet lang meer over te twijfelen: deze documentaire komt uit de koker van de mysterieuze man uit Bristol. Wie Banksy’s street art kent, weet dat het steevast twee ingrediënten heeft: een realistisch gestencild figuur en een dikke laag ironie. Deze film is in feite hetzelfde klaargemaakt: de karakters Guetta en Banksy zijn realistische karakters en de ironie zit hem in het plot. De waarheid ligt dus weer eens in het midden.

Inspiratie
Heel nieuw is het niet om van kopiëren kunst te maken en daarmee de kunsthandel te bespotten; in de jaren zestig hadden we bijvoorbeeld al Piero Manzoni. Hij werd bekend van de blikjes merda d’artista, die precies zijn wat je denkt dat het is. Manzoni kopieerde ook veel want zo wilde hij bespotten dat kunstenaars claimen een kunstwerk gemaakt te hebben en dat het werk daarna verkocht kan worden. Zo waren zijn watten achromes niet origineel. Hij zei tegen de desbetreffende in zijn wiek geschoten kunstenaar: 'Neem jij Noord-Europa, dan doe ik Zuid-Europa.' In de kopieerwereld van nu erg actueel geworden thema.

Ultieme spot van Manzoni was het plaatsen van een omgekeerde sokkel op de aarde. Daarmee verklaarde hij de aarde tot kunstwerk. Kan een handige kunstdealer dan de hele aarde kopen?

Banksy kopieert zelf ook gretig. Bekende beelden rukt hij uit hun verband. De twee van Pulp fiction met een banaan in hun handen. Een kraan hangt uit een doek en hij noemt het ‘This is not a pipe’ naar analogie van Margritte’s Ceci n’est pas une pipe. Het beroemde Vietnamese meisje van de napalmbom, hand in hand met Mickey Mouse en Ronald McDonald.

Of Blek le Rat, die begin jaren tachtig in Parijs al stencils van ratten plakte. Banksy wordt regelmatig beschuldigd van plagiaat van Blek. Het is ook lastig om het er niet in te zien. Banksy schreef zelf dat wat hij ook bedacht, elke keer Blek le Rat het al gedaan bleek te hebben.

Filmpje over Blek le Rat.

Luchtige blend
Met zijn werken zegt Banksy… ja, wat zegt hij er eigenlijk mee? Kunstcriticus Jonathan Jones in The Guardian: ‘Deze kunst is zielloos en smakeloos. Het is een typisch product van onze maatschappij: het bestaat alleen maar om over gepraat te worden, ideaal voor sociale media.’

Je hebt de clou altijd binnen een seconde door. De tekst Follow your Dreams waarover in dikke letters ‘cancelled’ is geplakt. Het meisje dat de soldaat fouilleert. De speerwerper die een raket gooit. Tv-criticus Charlie Brooker: ‘His work looks dazzlingly clever to idiots.’

Wat critici van zijn werk denk ik snel vergeten is dat het werk van Banksy een luchtige blend is van graffiti, pop art én performance art. Een geheime identiteit. De nachtelijke escapades. Ondeugendheid. Een hype zijn, dat is wat Banksy bijdraagt aan kunst. Zijn moment suprême wat dat betreft was het illegaal schilderen van een gat in de muur in de Gazastrook met daarin uitzicht op palmbomen.

Een uitzondering is hij niet in de wereld van de veelverdieners in de moderne kunst. Is het werk van Jeff Koons, een ander goedverdienende kunstenaar, nu zoveel diepzinniger? Neem de best betaalde van allemaal: Damien Hirst. Zijn gejuweelde schedel, of het nu mooi of lelijk is, het is vooral duur. Stippenschilderijen zijn z’n bestsellers. Hij verkocht ooit een stippenschilderij voor 2,5 miljoen euro. Dit zinnetje haalde ik uit een artikel over Hirst: ‘Hirst kent zijn marktwaarde en weet hoe hij de gretigheid van kopers moet triggeren’ de Volkskrant, 13/06/13). Handel is kunst, en kunst is handel. Wat is de juiste volgorde en wat is nog ‘echt’?

Banksy heeft de meeste overeenkomsten met de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelán. Die is net zo ironisch van toon en ook diens roem snelt hem via internet vooruit. Beroemd zijn de objecten van de paus die door een rots getroffen wordt, de galeriehouder die met tape aan de muur als kunstwerk werd geplakt en een figuur die door een gat in de grond in een museumzaal naar boven kijkt.

Maar Catteláns kunst is indoor en zal beschermd blijven, terwijl veel van Banksy’s werk zal verdwijnen, door verbouwingen, diefstal, of het klimaat. Zo zijn er Australische loodgieters geweest die per ongeluk een Banksy vernietigden en werd een werk overgeschilderd door de London Transport. En soms vindt een nieuwe huiseigenaar het werk gewoon niet mooi (Gorilla With Pink Face Mask).

Robin Hood
Terug naar de film. De kracht van de film is, denk ik, de dubbele lading. De hype rondom Mr. Brainwash is eigenlijk een indirect portret van de hype die in 2007 en 2008 rondom Banksy ontstond, via bizarre tentoonstellingen waar heel beroemd Hollywood kwam shoppen.

In de film presenteert Banksy zichzelf als een Robin Hood van de kunstenaars – even rebels als onbaatzuchtig. Dat imago blijkt het sterkst in een passage in het begin van de film: in het British Museum of London hing Banksy een werkje op van een primitief persoon die een winkelwagentje voortduwt. Het museum was zo woest dat het werk ter plekke werd vernietigd.

Ook dat is behoorlijk dubbel. Kijken we in werkelijkheid niet naar een uitgekookt spelletje kunstmarketing? We slikken het omdat Banksy ons steeds op tijd ontwapent met zijn humor. Het is moeilijk om naar Exit Through The Gift Shop te kijken en niet meegesleurd te worden door de droge humor van de kunstzinnige Robin Hood.

Maar doet het er toe of het nu slimme marketingjongens zijn of één kunstzinnige Robin Hood? Humor is humor – ook om grappige reclames of commerciële tv-series wordt gelachen. En ik heb zo’n vaag vermoeden dat de vrijbuiter van Nottinghamshire ook wel een goed gevoel voor middeleeuwse marketing had.

Het eerlijkste wat de film te bieden heeft, is een insidersbeeld van de anarchistische wereld van street art. We zien hoe de mensen ploeteren in het donker, met trappen, bezemstelen, kopieermachines, spuitbussen. Altijd ’s nachts de straat op, alles voor de eer.

Wrange kantjes
De film stamt uit 2010 – en als er ooit een vervolg komt, zal die een stuk grimmiger van toon zijn. Er zijn namelijk een paar zaken gebeurd die een meer duistere kant van Banksy tonen – ook al kan hij er niet altijd wat aan doen.

Een probleem van zijn roem is dat de illegale kunsthandel intussen de illegale kunstenaar begint in te halen. Er gebeuren rare dingen met de muren die hij heeft behandeld. Een voorbeeld is Slave Labour, een werkje in Noord-Londen. Dit werk werd door de huiseigenaar uit de muur gesloopt. Onlangs, op 3 juni, is het stuk beton op een Londense veiling voor niet minder dan 750.000 pond verkocht. Nu zie je op dezelfde plek in een hoekje, achter plexiglas verstopt: een gestencilde rat, die een bordje draagt met de tekst: Why?.

Als Banksy’s marktwaarde blijft stijgen, en dat zit er dik in, is de oorlog tussen Banksy en de kunsthandel pas net begonnen, en kunnen er nog veel ratjes gespoten worden die zulke bordjes vasthouden. Zo is er al een trailer waar Banksy in 1998 een werk op maakte – nog in zijn graffitiperiode. De trailer staat intussen te koop voor 500.000 pond.

Banksy’s documentaire zou je een logische stap in die oorlog kunnen noemen. Hij wil met zijn beproefde middel, ironie, de beperkte visie in de kunsthandel bespotten. En eerlijk is eerlijk, als je Sarah Thompsons boek over de kunsthandel leest (Art, 2009, Bezige Bij), kun je het daar alleen maar mee eens zijn.

Alsof één strijd niet genoeg was, is er nog de ‘graffiti-oorlog’ die hij voerde met graffitiveteraan Robbo. Banksy ging over een oud werk van Robbo heen en zou hem al eens beledigd hebben. De in zijn wiek geschoten Robbo – hij onderbrak hiervoor zelfs zijn graffitipensioen – besmeurde vervolgens flink wat Banksywerken met teksten als ‘Banksy has no balls’. De BBC-documentaire Graffiti War schetst deze strijd.

Ironisch, al weer, dat Robbo uitgerekend dankzij Banksy’s populariteit ineens werk op canvas kon verkopen via galeries. Het verhaal wordt ineens bizar – het lijkt wel een film – als Robbo in 2011, vlak na zijn eerste verkoop, door een ongelukkige val in een coma raakte, waar hij niet uitgekomen is. Banksy maakte met een fraai eerbetoon een einde aan het conflict tussen de twee.

Berlijnse muur
Is Banksy de beste street artist? Hij gebruikt veel humor, in de graffitiwereld een zeldzaamheid. Maar op kunstzinnig niveau zijn er betere ‘Banksy’s’. Ik noem er maar een paar om te googelen: Chromopolis, Alexone, Etienne Bardelli (Akroe), Dalek, Bask, Tes One, Daim, Pisa73, Dizel & Sate, El Tono, Einsamkeit. Voor de liefhebber: het boek De Wereld van Graffiti (Nicholas Ganz).

De beste van allemaal was misschien wel ‘de Russische Banksy’, P183, om zijn originele gebruik van de omgeving, terwijl hij bloedserieus was in zijn verlangen om mensen op te voeden. Helaas is deze getalenteerde kunstenaar, die beu werd van alle vergelijkingen met Banksy, er niet meer. Jongsleden april is hij op zijn 29ste gestorven zonder dat precies duidelijk is geworden wat er nou is gebeurd.

En ver voor Banksy furore maakte, was er al zoiets als de ‘east side gallery’. Op de Muur werd de bevrijding in 1990 kunstzinnig gevierd. In 2010 zijn alle werken gerestaureerd.

Een bezoeker aan die gallery moet beslist even stilstaan bij ‘de broederkus’, waarbij Dimitri Vrubel een hartstochtelijk kussende Erich Honecker (DDR) en Leonid Brezjnev (Sovjet-Unie) portretteerde. Dit werk op de Berlijnse muur: daar raak je gegarandeerd even stil van. En hoe vermakelijk Banksy ook is, dat krijgt hij niet bij mij voor elkaar.

LINKS
Website Mr. Brainwash / Kortere film over Banksy’s werken op de West-Bank (West-Banksy) / Website Blek le Rat / Werken van P183 / De ‘war’ tussen Banksy en Robbo / Nog een film die Banksy gemaakt zou hebben, over anarchisten wereldwijd, zoals de yes-man en Remy Gaillard.

Foto's (c) hun respectievelijke eigenaars. / De broederkus van Vrubel. (c) Bob van der Sterre.