INDEX >> ACHTERGRONDEN >>

CAMERA OBSCURA
Beklemming en vervreemding

Bob van der Sterre | 19/08/2013

Aflevering 20 | Beklemming is een populair thema in moderne cinema. In Symbol (2009) zit een man in een witte ruimte opgesloten; in Moon (2009) zit Sam Rockwell vast op de maan; in Buried (2010) zit iemand in een doodskist opgesloten en in 127 hours (2010) zit James Franco vast tussen rotsen. The Truman Show (1994) is in dat opzicht al weer een klassieker: een man die wil ontsnappen uit zijn soapachtige wereld. Hierbij drie voorbeelden van films die The Truman Show weer voorgingen.

Seconds (1966), Seksmisja (1984), THX 1138 (1970)

In Seconds (1966) keert Arthur, een bankier, terug in het lichaam van een jonge vent. Dat is Tony Wilson, een kunstenaar. Wil hij het zelf wel? De afspraak wordt hem min of meer in de maag gesplitst. Die verandering gaat niet zomaar. Het kost heel wat uren plastisch chirurgie en maanden van psychotherapie. En dat niet alleen: hij moet leren kunstwerken te tekenen.

Dubbelzinnigheid
Dat de opoffering niet zonder risico’s gaat, merkt Wilson als eerst wanneer hij dronken wordt en zijn geschiedenis eruit begint te flappen. Hij wordt gecontroleerd in wat hij doet en zegt. Bij foute opmerkingen wordt er opgetreden door medewerkers van het bedrijf. Dat blijken je beste vrienden te zijn. Spijt overmant Wilson. Is dat niet even een nachtmerrie waar je graag uit wakker zou willen worden?

Seconds zal de kijkers van die tijd volkomen hebben vervreemd. Totaal compromisloos. Neem alleen al het begin. Na een prachtige Saul Bass-openingssequentie zien we een man met hoed een andere man achterna lopen op een station. Waar het idee van Guy Ritchies groggy gokker-beeld in Lock Stock vandaan komt; zie hier. Vernieuwend en angstaanjagend.

Het zal de moderne kijker zelfs verbazen hoe absurdistisch Seconds wel is – en dat voor een film uit 1966. Tussen het aanbieden van een maaltijd met kip wordt uitgelegd wat ‘cadaver procurement section’ inhoudt. Cruciaal is dat Arthur Hamilton door iemand anders wordt gespeeld (John Randolph) dan Wilson. Dat was een idee van hoofdrolspeler Rock Hudson zelf – die al aanvoelde dat hij nooit overtuigend een totaal ander persoon kon spelen in dezelfde film. Hij speelt wel de pannen van het dak als Wilson. Een ander sterk punt is dat Wilson leeft in het huis van Frankenheimer zelf. Wilson wordt dus gefilmd door de man in wiens huis hij rondloopt alsof het de zijne is: de dubbelzinnigheid van Seconds kent bijna geen grenzen.

De film is verder een groot visueel feest. De droom vlak voor de behandeling, bijvoorbeeld, grijpt terug naar de beste expressionistische films uit de jaren twintig. De muziek is met mate, het lichtwerk is virtuoos, de cameraperspectieven zijn subliem. Men denke een beetje aan The Game, The Truman show en 8 ½. De verhalen van de eerste twee en de moedige filmideetjes van de derde.

De film dankt veel aan de juiste man achter de camera’s: John Frankenheimer. Hij had al twee paranoiafilms gemaakt en hij zat kennelijk boordevol zelfvertrouwen voor deze. Opmerkelijk dat juist Europese critici destijds bij het festival van Cannes zó negatief waren dat regisseur Frankenheimer niet eens naar het festival besloot te gaan, hoewel hij in Monaco bezig was met opnamen (van Grand Prix). Rock Hudson mocht de honneurs waarnemen maar kon amper een vraag antwoorden door de vijandige opstelling van de critici. Er zijn geen beelden meer van die sessie; maar misschien zijn we daar beter mee af.

Trailer van Seconds.

Vrouwelijke terreurmaatschappij
Ze zouden maar een paar jaar in hibernation zitten, wetenschappers Albert en Max, maar dat zijn veertig jaren geworden, merken ze als ze wakker worden. Gelukkig zijn ze zelf niet ouder geworden.

Ergens diep onder de grond, in een soort cel, worden ze bezocht door louter mooie vrouwen, heel veel mooie vrouwen zelfs, in blauwe en zwarte uniformen. Ideaal? Geen lol aan, deze vrouwen. Ze slikken pillen en zijn steriel in hun emoties. Hun hele vrouwelijkheid: spoorloos. Er is een vrouwelijke parlement waar je radicale feministen hebt en ietsje minder radicale feministen. Kinderen, meisjes uiteraard, worden via een foksysteem geproduceerd. Mannen? Die bestaan niet meer.

Albert en Max doen hun best om zich een weg uit deze vrouwelijke terreurmaatschappij te charmeren. Dat lukt een beetje. Maar als blijkt dat ze de heilige appels van de boom van ‘de moeders’ hebben gegeten, worden ze terug in het gevang gesmeten. De vrouwen weten ondertussen niet goed wat met de heren te doen. Weggooien of onderzoeken? ‘Het kan bewezen worden dat mannen de missing link zijn in de evolutie van aap tot ons.’

Satirische film
De mannen moeten een document ondertekenen. ‘Ik verklaar hierbij dat ik door een genetische fout ben geboren als een man. Ik verklaar ook dat mannen nooit hebben bestaan, dat er geen mannen zijn, en dat we ze niet nodig hebben.’ Als echte kerels doen ze dat natuurlijk niet. Ze verdedigen zichzelf in het parlement. ‘Alle grote uitvinders waren mannen! Copernicus was bijvoorbeeld een man!’ Reactie: ‘Niet waar, Copernicus was een vrouw.’

De vrouwen besluiten dat ‘naturalisatie’ de juiste oplossing is. Een kritische dame vraagt zich ondertussen af dat áls hun vrouwenwereld zo perfect is, waarom de mannen dan meer geloven in hun oude wereld? En wat is dat, beminnen? Ze spreekt met oudere vrouwen die dat nog hebben meegemaakt. De mannen beramen plannen voor een ontsnapping en zij besluit ze een handje te helpen. En dan blijkt dat de wereld van The Truman Show niet ver verwijderd is, alleen al tien jaar eerder.

Hoe zo’n heerlijke, satirische film als Seksmisja (1984) ontstaat in 1984, in Polen? Misschien wel omdat er een flinke hoeveelheid passie achter zat om de film überhaupt gemaakt te krijgen. De acteurs doen in elk geval fanatiek hun best en compenseren voor de goedkoop ogende decors.

Trailer van Seksmisja.

Het is misschien verleidelijk om de film te zien als protest tegen de dictatuur van communistische leiders, maar zo zou je ook een soortgelijke film die in het kapitalistische systeem is gemaakt kunnen zien als een protest tegen die wereld. (Zoals The Truman Show!) Ik gok dat de waarheid weer eens in het midden ligt.

Manische controle
Dan is er nog THX 1138, de minder bekende George Lucas productie uit 1971. Het is alsof je The Truman Show kruist met Fahrenheit 451 en een vleugje Equilibrium toevoegt. Ook hier een strikt gecontroleerde samenleving, ook hier is het tonen van emoties uit den boze, ook hier spionneren camera’s, ook hier worden pillen geslikt om niets te voelen, ook hier begint een van de werknemers te twijfelen of dit systeem wel zo goed is.

Het verhaal over een emotieloze maatschappij is niet bepaald origineel maar het zijn de beelden in THX 1138 die de film maken, en dat, voor mij, is de lol van cinema. De steriliteit van deze samenleving (die volgens Lucas zelf het heden is en niet een of andere toekomst) is ijzersterk in beeld gebracht, als een documentaire, zoals ook de bedoeling was.

De manische controle doet gegarandeerd zeer bij de kijker. Hoe erg is het om op je televisie iemand afgebeuld te zien worden omdat die niet ‘voldoet’? Of tegen een stroom van hersenloze mensen in witte pakken in te moeten lopen? Het minieme kamertje waar je niets anders kunt dan televisie kijken: brrr. Geweldige vondst is het gebruik van een metrotunnel in L.A. die nog niet af was. Muziek is bovendien van Lalo Schiffrin. Wat wil je nog meer aan sfeer?

Analoge handen
De producent van de film is niet de minste geweest. Dat was Francis Ford Coppola – die min of meer Lucas co-regisseerde. Hij ontdekte ooit Lucas’ zeventien minuten durende studentenschets en stelde hem daarna in staat een hele film te maken. Japan was te duur maar de locaties in San Francisco waren een gouden greep.

Het lage budget (nog geen miljoen) en de grote ambitie noopte tot creatieve oplossingen. De creativiteit kwam nog uit de analoge handen van Lucas en een jong team. Zo werd voor de geluidseffecten gespeeld met de toon van de telefoon. In plaats van gribuseffecten met computers, werden de acteurs nauwelijks opgemaakt. De bleekheid deed zijn eigen griezelige werk. De politiesirenes zijn volgens de overlevering vervormde gillen van vrouwen in badkamers. De stroom van mensen in witte pakken? Ze liepen gewoon rondjes. De ladder? Bielzen. Duvall ‘klimt’ dus horizontaal. Bijrollen? Een drugsrehabilitatiekantoor had wel herstellende drugsgebruikers die hun hoofden wilden laten kaalscheren.

Bij Warner Brothers werd uiterst negatief op de film gereageerd. Het was nog een tijd dat zelfs deze twee nog moesten buigen voor studio executives. Lucas was immers maar een vijfentwintigjarige beginner. En Coppola had ondanks twee Godfathers ook nog niet genoeg krediet. De studiomedewerkers begonnen ijverig in de film te snijden en het marketingbudget te korten.

Als je deze film ten volle wilt ervaren, moet je dus op zijn minst Lucas’ director’s cut bekijken. Ik zal wel op flink wat tenen van Star Wars-adepten stappen, maar ik prefereer deze film boven het beroemdere broertje.

Trailer van THX 1138.

Vorige afleveringen in deze reeks:
CAMERA OBSCURA - Huizen met problemen
CAMERA OBSCURA - Disfunctionele families
CAMERA OBSCURA - Horrorkinderen
CAMERA OBSCURA - Namaaklevens
CAMERA OBSCURA - De dood herleefd
CAMERA OBSCURA - Treinen in actie
CAMERA OBSCURA - Geheimzinnige filmpjes
CAMERA OBSCURA - Schurken achter het stuur